नेपालको आधुनिक इतिहासमा थुप्रै यस्ता राजनीतिक घटनाक्रमहरू छन् जसले देशको भविष्य र पहिचानलाई नै बदलिदिए। यहाँ उल्लेख गरिएका घटनाहरूले तत्कालीन समाजमा मात्र नभएर देशको दीर्घकालीन राजनीतिक, सामाजिक, र आर्थिक संरचनामा गहिरो प्रभाव पारे। यी घटनाहरूले नेपालको इतिहासमा सबैभन्दा ठूलो परिवर्तन ल्याए।
आउनुहोश् नेपालको एकीकरण पछि घटेका शीर्ष १० इतिहास बदल्ने घटानाहरु हेरौं।
१०. भारतको नाकाबन्दी (२०१५)
२०७२ सालमा संविधान जारी भएपछि भारतले लगाएको नाकाबन्दीले नेपालको आर्थिक र सामाजिक जीवनमा गम्भीर संकट ल्यायो। पेट्रोलियम पदार्थ, औषधि, र खाद्यान्नको अभावले जनजीवन ठप्प भयो। यो नाकाबन्दीले नेपाललाई आत्मनिर्भर बन्नुपर्ने आवश्यकता महसुस गरायो। साथै, चीनसँगको सम्बन्ध सुदृढ गर्न यो घटना निर्णायक साबित भयो।
९. २०७२ सालको संविधान (२०१५)
२०७२ सालमा नेपालको संविधान जारी हुनु नेपालको राजनीतिक इतिहासमा माइलस्टोनको रूपमा रह्यो। यो संविधानले संघीयता, धर्मनिरपेक्षता, र समावेशी लोकतन्त्रलाई संस्थागत गर्यो। तर, यो संविधान जारी हुने क्रममा मधेस आन्दोलनलगायत विभिन्न असन्तुष्टिहरू देखा परे र भारतले पनि नाकाबन्धि लगायो।
दीर्घकालीन रूपमा, यस संविधानले देशलाई नयाँ दिशा दिए पनि, कार्यान्वयनमा चुनौतीहरू यथावत छन्। कति राजनतिक्ज्ञ र साधारण जनताले पनि त यो संविधान आवश्यक नभएको र २०४७ सालको संविधान फिर्ता ल्याउनु पर्ने माघ पटक पटक गरिराखेका छन्।
८. गणतन्त्र घोषणा (२००८)
२००८ मा संविधानसभाले नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा गर्दै राजतन्त्रको अन्त्य गर्यो। यो घटनाले नेपाललाई नयाँ युगमा प्रवेश गरायो, जहाँ नागरिकले समतामूलक समाज निर्माणको सपना देख्न थाले। गणतन्त्र घोषणापछि नेपालको राजनीतिक प्रणालीमा संघीयता, समावेशिता, र समानताकोअवधारणाको विकास भयो।
तर, राजनीतिक स्थायित्व अझै पनि नेपालको प्रमुख चुनौती बनेको छ। गणतन्त्र आएको धेरै बर्ष बित्दा पनि देशको केहि विकास नभएको ले जनतामा ठूलो निरशा बध्दै गएको छ।
७. राजदरबार हत्याकाण्ड (२००१)
२००१ मा भएको राजदरबार हत्याकाण्डले नेपाली समाजलाई गहिरो आघात पुर्यायो। राजा वीरेन्द्र, रानी ऐश्वर्य, र राजपरिवारका धेरै सदस्यहरूको हत्या भएको यो घटना नेपालको इतिहासमा सबैभन्दा रहस्यमय र पीडादायक घटनामध्ये एक हो।
यो घटनापछि राजा ज्ञानेन्द्र गद्दीमा बसे, तर राजतन्त्रप्रतिको जनताको विश्वासमा ठूलो कमी आयो। यो घटनाले गणतन्त्रको स्थापनाको आधार तयार गर्यो। तर राजदरबार हत्याकाण्ड अझै पनि रहस्यमय नै छ। धेरै राजनीतिज्ञहरूले अनुसन्धान पुन: खोल्ने कुरा गरे, तर कसैले पनि त्यसो गरेको छैन।
६. नेपालको गृहयुद्ध (१९९६–२००६)
१० वर्षसम्म चलेको माओवादी गृहयुद्ध (जनयुद्ध) नेपालमा सबैभन्दा विनाशकारी राजनीतिक घटना थियो। १९९६ मा माओवादी पार्टीले “जनताको सरकार” स्थापना गर्ने घोषणा गर्दै सशस्त्र आन्दोलन सुरु गरेको थियो। यो युद्धले १७,००० भन्दा बढी मानिसहरूको ज्यान लियो, र देशभर अराजकता फैलायो।
यो युद्धको अन्त्य शान्ति सम्झौताबाट भयो, जसले संविधानसभाको मार्गप्रशस्त गर्यो। तर, यो युद्धले नेपाली समाजमा गहिरो खाडल खनेको छ, जुन आज पनि सामाजिक र राजनीतिक सम्बन्धमा प्रष्ट देखिन्छ।
५. महाकाली सन्धि (१९९६)
१९९६ मा नेपाल र भारतबीच भएको महाकाली सन्धिले दुई देशबीचको कूटनीतिक सम्बन्धलाई नयाँ मोड दियो। यस सन्धिले महाकाली नदीको जलस्रोतको साझा प्रयोगका लागि समझदारी निर्माण गरेको थियो। तर, यो सन्धि नेपालको हित विपरीत भएको भन्दै देशभित्र ठुलो विवादको विषय बन्यो।
महाकाली सन्धिको कार्यान्वयन प्रक्रिया अझै अपूरो छ, जसले नेपालको जलस्रोतको विकासमा बाधा पुर्याएको छ। दीर्घकालीन रूपमा, यो सन्धिले नेपालको कूटनीतिक क्षमतामा प्रश्न उठाएको छ।
४. राणा शासनको अन्त्य (१९५१)
१९५१ सालमा राणा शासनको अन्त्य नेपालको प्रजातान्त्रिक यात्राको सुरुवातको रूपमा चिनिन्छ। राजा त्रिभुवनले राणा शासनको अत्याचारबाट आजित भएर नेपाल काँग्रेसको सहयोगमा दिल्ली सम्झौतामा हस्ताक्षर गरी नयाँ राजनीतिक प्रणालीको घोषणा गरे। यो सम्झौताले राणाहरूलाई सत्ता त्याग्न बाध्य बनायो र पहिलोपटक जनताले राजनीतिक अधिकारको अनुभूति गरे।
राणा शासनको अन्त्यसँगै प्रजातन्त्रको घोषणा भयो र नेपालले आधुनिक राजनीतिक प्रणालीको आधार तय गर्यो। यद्यपि, नयाँ प्रणाली स्थापनाका लागि संघर्ष र अनिश्चितताहरू लामो समयसम्म जारी रहे। यो घटनाले नेपाली राजनीतिमा जनता र राजतन्त्रको भूमिकाबारे गम्भीर बहसको सुरुवात गर्यो।
३. कोत पर्व (१८४६)
१८४६ को कोत पर्व नेपालको राजनीतिक इतिहासमा सबैभन्दा रक्तपातपूर्ण घटनामध्ये एक हो। गद्दीको विवाद र आन्तरिक षड्यन्त्रका कारण, प्रधानमन्त्री फत्तेजङ शाह, काजी अभिमान सिंह राना मगर, र अन्य थुप्रै उच्च पदस्थ व्यक्तित्वहरूको हत्या गरिएको थियो। यस घटनाको नेतृत्व जंगबहादुर राणाले गरे र यसै मार्फत उनले राणा शासनको सुरुवात गरे।
यो घटनाले नेपालमा १०४ वर्षसम्म राणाहरूको निरंकुश शासनको सुरुवात गर्यो। कोत पर्वपछि जंगबहादुरले राजनीतिक शक्ति आफ्नो हातमा लिएर शाह राजाहरूलाई नाममात्रको शक्ति रहने गरी शासन गर्न थाले। यो घटनाले नेपालको प्रजातान्त्रिक विकासलाई लामो समयसम्म रोक लगायो।
२. सुगौली सन्धि (१८१५)
सुगौली सन्धि नेपाल र ईस्ट इन्डिया कम्पनीबीच १८१५ मा सम्पन्न भयो, जुन नेपालको इतिहासमा एउटा गम्भीर मोडको रूपमा रह्यो। नेपाल-अंग्रेज युद्ध (१८१४–१८१६) को समाप्तिपछि भएको यो सन्धिले नेपालको ठूलो भूभागलाई अंग्रेजहरूको हातमा गुम्न बाध्य बनायो। तराईको उर्वर भूमि र कुमाउँ, गढवाल, तथा सिक्किमसमेत गुम्दै नेपाल सीमित भौगोलिक क्षेत्रभित्र खुम्चियो।
यो सन्धिले नेपाललाई आफ्नो आन्तरिक राजनीतिक र कूटनीतिक रणनीतिमा पुनर्विचार गर्न बाध्य बनायो। ईस्ट इन्डिया कम्पनीसँगको सन्धिले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरूको वास्तविकता बुझायो। तर, भूभाग गुमाउनुका साथै राष्ट्रिय गर्वमा ठेस लागेको कारणले नेपाली समाजमा यो सन्धिलाई नकारात्मक रूपमा हेर्ने गरिन्छ।
१. नेपाल एकीकरण (१७४३–१७७९)
१७४३ देखि सुरु भएको पृथ्वीनारायण शाहको नेपाल एकीकरण अभियानले आजको नेपाल निर्माण गर्न निर्णायक भूमिका खेलेको थियो। गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले बाइसे-चौबिसे राज्यलाई एकीकृत गर्दै एक शक्तिशाली नेपाल राज्य स्थापना गर्न १७४४ मा नुवाकोट कब्जा गरेर आफ्नो पहिलो विजय सुरु गरे। उनको नेतृत्वमा भोट, काठमाडौँ उपत्यका, सिन्धुली, मकवानपुरलगायतका क्षेत्रहरूमा विजय प्राप्त गर्दै १७७९ सम्म नेपाल एकीकरण सम्पन्न भयो।
पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई एकीकृत मात्र गरेनन्, देशको सुरक्षा, आन्तरिक व्यवस्थापन, र आर्थिक सुदृढीकरणका लागि पनि आधार तयार गरे। एकीकृत नेपालको निर्माणले नेपाललाई विदेशी हस्तक्षेपबाट जोगाउन सफल बनायो। यसले नेपालको आधुनिक सीमाना तय गर्यो र विविध जाति, भाषा, र संस्कृतिका मानिसहरूलाई एउटै राजनीतिक छातामुनि ल्यायो।
यी घटनाहरूले नेपालको इतिहासलाई फरक दिशा दिए। देशभित्र र बाहिर रहेका नेपालीहरूले आफ्नो इतिहासको यथार्थलाई बुझ्न र राष्ट्रिय पहिचानमा गर्व गर्न यी घटनाहरूलाई गहिरोसँग अध्ययन गर्नु जरुरी छ।
